‘ગીતા પ્રેસ, ગોરખપુર’, જે હિંદુ ધર્મ સાથે સંબંધિત પુસ્તકો વેચે છે, તેને આ વર્ષે ‘ગાંધી શાંતિ પુરસ્કાર’ માટે પસંદ કરવામાં આવ્યું છે. પરંતુ, આ સંસ્થાએ એવોર્ડ સાથે આવતા 1 કરોડનું રોકડ પુરસ્કાર સ્વીકારવાનો ઇનકાર કરી દીધો છે. તેની પાછળનું કારણ ‘ગીતા પ્રેસ’ની દાન ન લેવાની પરંપરાને કારણભૂત ગણવામાં આવી છે. આવી સ્થિતિમાં એ જાણવું રસપ્રદ છે કે ગીતા પ્રેસ 100 કરોડ રૂપિયાનો બિઝનેસ કેવી રીતે કરે છે?
ભારતના લગભગ દરેક હિંદુ ઘરમાં તમને ‘ગીતા પ્રેસ, ગોરખપુર’નું ઓછામાં ઓછું એક પુસ્તક ચોક્કસપણે મળશે. આ વર્ષે ગીતા પ્રેસની સ્થાપનાને 100 વર્ષ પૂર્ણ થઈ રહ્યા છે. આ વર્ષે તેમને ‘ગાંધી શાંતિ પુરસ્કાર’ માટે પસંદ કરવામાં આવ્યા છે અને આ વર્ષે તેમનો બિઝનેસ વેચાણમાં રૂ. 100 કરોડને પાર કરે તેવી અપેક્ષા છે.
ગીતા પ્રેસે ‘ગાંધી શાંતિ પુરસ્કાર’ સ્વીકાર્યો છે, પરંતુ તેની સાથે આવતી 1 કરોડ રૂપિયાની ઈનામની રકમ સ્વીકારવાનો ઈન્કાર કરી દીધો છે. આ અંગે ગીતા પ્રેસ, ગોરખપુરે જણાવ્યું છે કે તેની શરૂઆતથી જ કોઈપણ પ્રકારની જાહેરાત અને દાન ન સ્વીકારવાની તેમની પરંપરા રહી છે. તેથી જ તેની ગવર્નિંગ કાઉન્સિલ (ટ્રસ્ટ બોર્ડ)એ આ રકમ સ્વીકારવાનું યોગ્ય માન્યું નથી.
કોઈ દાન નહીં, કોઈ જાહેરાત નહીં, હજુ પણ 100 કરોડનું વેચાણ
‘ગીતા પ્રેસ, ગોરખપુર’ની સ્થાપના વર્ષ 1923માં મારવાડી ઉદ્યોગપતિ શ્રી જય દયાલજી ગોયંડકા દ્વારા કરવામાં આવી હતી. ત્યારથી, આ સંસ્થાનો નિયમ છે કે તે ન તો કોઈ દાન સ્વીકારે છે, ન તો તે તેના પ્રકાશનોમાં કોઈની જાહેરાત કરે છે. આમ છતાં તેના વેચાણમાં સતત વધારો જોવા મળી રહ્યો છે. ગીતા પ્રેસ, ગોરખપુરની નીતિ સ્પષ્ટ છે કે એક વિભાગની ખોટ બીજા વિભાગની આવકથી પૂરી કરવી જોઈએ.
ગીતા, મહાભારત, રામાયણ અને રામચરિતમાનસ જેવા પુસ્તકો પ્રકાશિત કરવા ઉપરાંત, ગીતા પ્રેસ એક ધાર્મિક માસિક ‘કલ્યાણ’ પણ પ્રકાશિત કરે છે. તેની આવકનો સ્ત્રોત આ મેગેઝિનના સબસ્ક્રિપ્શન ચાર્જમાંથી જ આવે છે. દેશભરમાં તેના લગભગ 2.5 લાખ ગ્રાહકો છે. બીજી તરફ, ગીતા પ્રેસ ગોવિંદ ભવન- કોલકાતા, ગીતા ભવન- ઋષિકેશ, આયુર્વેદ સંસ્થા- ઋષિકેશ અને વૈદિક શાળાની આવક સાથે ખોટને પહોંચી વળવામાં મદદ કરે છે.
TOIના રિપોર્ટ અનુસાર, ગીતા પ્રેસ ગોરખપુરનું વેચાણ છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં સતત વધી રહ્યું છે. વર્ષ 2016માં તે 39 કરોડ રૂપિયા હતી. જ્યારે 2017માં તે 47 કરોડ, 2018માં 66 કરોડ અને 2019માં 69 કરોડ હતી. વર્ષ 2020 માં, કોવિડને કારણે, સંસ્થાનું વેચાણ ખૂબ જ ખોરવાઈ ગયું હતું, જ્યારે વર્ષ 2021 માં તે 78 કરોડ હતું અને 2022 માં તે 100 કરોડ હતું.
ન તો GSTની અસર કે ન તો નોટબંધીની
GST અથવા નોટબંધી જેવા મોટા આર્થિક ફેરફારો ગીતા પ્રેસ, ગોરખપુરના વ્યવસાયને અસર કરી શક્યા નથી. બલ્કે, ઉપર દર્શાવેલ આંકડા સાક્ષી પૂરે છે કે તેનું વેચાણ વધ્યું છે. એટલે કે નવેમ્બર 2016માં નોટબંધીની અસર અને જુલાઈ 2017માં જીએસટીની અસર નહિવત હતી.
ગીતા પ્રેસ, ગોરખપુરે છેલ્લા 100 વર્ષમાં લગભગ 41.7 કરોડ પુસ્તકો વેચ્યા છે. આમાં 16.21 કરોડ નંબરો એકલા શ્રીમદ ભાગવત ગીતાના છે. સંસ્થા દેશની 14 ભાષાઓમાં ધાર્મિક પુસ્તકો પ્રકાશિત કરે છે. તેના દેશભરમાં 22 રિટેલ આઉટલેટ્સ છે. આ સાથે તે રેલ્વે સ્ટેશનથી લઈને મોબાઈલ શોપ સુધી તેના પુસ્તકો પણ વેચે છે.
